कोटा झाले भारतातील पहिले वाहतूक ‘सिग्नल-फ्री’ शहर; वाहतूक व्यवस्थेतील क्रांतीकडे देशाचे लक्ष. 

विशेषवृत्त /एन वाय नवा भारत डिजिटल न्यूज नेटवर्क

वाहतूक कोंडी, सिग्नलसमोरचा अनावश्यक वेळ, आणि वाढती प्रदूषणाची पातळी—ही सर्व मोठ्या आणि मध्यम शहरांची समान समस्या झाली होती. अशा परिस्थितीत राजस्थानमधील कोटा शहराने पहिल्यांदा धाडसी निर्णय घेत देशातील पहिले पूर्णपणे सिग्नल-मुक्त शहर होण्याचा मान मिळवला आहे. कोटा प्रशासनाने गेल्या काही महिन्यांत नवे चौक, सर्कल, डायव्हर्जन आणि स्मार्ट रोड डिझाइनचा वापर करत संपूर्ण शहरातून ट्राफिक सिग्नलचे जाळे हटवले. या महत्त्वपूर्ण बदलानंतर शहरात वाहतुकीचा अनुभव कसा बदलतो आहे? लोकांची प्रतिक्रिया काय आहे? आणि या मॉडेलकडे देश का पाहत आहे? याचा हा सर्वंकष आढावा …..                                     

कोटा शहर मागील काही वर्षांत वेगाने वाढले आहे. वाढत्या लोकसंख्येमुळे वाहनांची संख्या प्रचंड वाढली आणि त्यानुसार सिग्नलवर होणाऱ्या रांगा, कोंडी आणि उशीर देखील वाढत होता. अनेक चौकांवर सिग्नल हिरवा झाल्यावरही वाहने पुढे सरकायला वेळ लागत होता, तर काही ठिकाणी लाल सिग्नल असतानाही वाहनचालक नियम मोडत असल्यामुळे अपघाताच्या घटना घडत होत्या.                                     

वाहतुकीतील ही अकार्यक्षमता दूर करण्यासाठी कोटा प्रशासनाने पारंपरिक सिग्नल यंत्रणा हटवून पर्यायी व्यवस्थेचा विचार सुरू केला. वाहतूक तज्ज्ञ, नगररचना अधिकारी आणि रस्ते अभियंत्यांसोबत चर्चेनंतर शहरामध्ये ‘फ्लो-बेस्ड रोड डिझाइन’ लागू करण्याचा निर्णय झाला. यामध्ये वाहने थांबत नाहीत, तर वेग कमी करून सुरळीत वळण घेत पुढे जाण्यावर भर दिला जातो.या मोठ्या बदलासाठी शहरातील रस्त्यांचे रूपांतर करणे सर्वात महत्त्वाचे होते. अनेक ठिकाणी रस्त्यांचे रुंदीकरण करण्यात आले. लहान-मोठे गोलचौक, सतत फिरती वाहनव्यवस्था वापरणारे सर्कल, तसेच कमी वाहतूक दाब असलेल्या मार्गांवर डायव्हर्जन तयार करण्यात आले.शहरातील 60 हून अधिक चौकांवर ही नवी व्यवस्था बसवून संपूर्ण जाळे सिग्नल-मुक्त करण्यात आले.त्याचवेळी पादचाऱ्यांसाठी झेब्रा क्रॉसिंग रिफ्लेक्टर आधारित रात्री दिसणारी मार्गदर्शक चिन्हे वाहतुकीचे विभाजन करणारे केअरटेकर बॅरियर्स यांचा वापर करून सुरक्षिततेला प्राधान्य देण्यात आले.

नव्या प्रणालीमुळे वाहनचालकांना कुठेही थांबावे लागत नाही. चौकांवर गोल फेरी मारून पुढे जाण्याची व्यवस्था असल्याने सर्व बाजूंनी वाहने न थांबता सतत पुढे सरकत राहतात. यामुळे शहरातील प्रवास वेळेत तब्बल 20% घट झाल्याचे प्राथमिक निरीक्षणातून दिसत आहे. सिग्नलसमोर इंजिन सुरू ठेवून उभ्या राहणाऱ्या वाहनांमुळे निर्माण होणारे धूर प्रदूषण कमी झाले असून इंधनाची बचतही वाढली आहे.

सुरुवातीला या बदलामुळे काही वाहनचालकांमध्ये संभ्रम होता. अनेकांना ‘सिग्नलशिवाय वाहतूक कशी चालणार?’ असा प्रश्न पडला होता. मात्र काही दिवसांच्या अनुभवातून ही पद्धत लोकांना पटू लागली. ऑफिसमध्ये जाणाऱ्या कर्मचार्‍यांनी, विद्यार्थ्यांनी आणि व्यावसायिकांनी प्रवास वेळ कमी झाल्याचा उल्लेख केला आहे.

वाहतूक विभागाच्या प्राथमिक नोंदीनुसार, चौकांवरील अपघातांमध्ये घट झाल्याचे आढळते आहे. सिग्नल हिरवा होण्याच्या क्षणी वेगाने बाहेर पडणाऱ्या वाहनांमुळे धडक होण्याचे प्रकार आता जवळपास नाहीसे झाले आहेत. गोल फेरी पद्धतीमुळे सर्व वाहने तुलनेने कमी वेगात चालत असल्याने धोक्याचे प्रमाण काही अंशी कमी झाले आहे.

कोटा महानगरपालिकेने या प्रकल्पासाठी विशेष निधी वेगळा ठेवला होता. सिग्नल हटवणे, नवीन रस्ते डिझाइन तयार करणे, तज्ज्ञांची नेमणूक, वाहतूक चिन्हे सुधारणे आणि रात्रीच्या दृश्यमानतेसाठी तांत्रिक साधनांचा वापर यात मोठी आर्थिक गुंतवणूक झाली. पण प्रशासनाचे म्हणणे आहे की दीर्घकाळात इंधन बचत, वेळेची बचत आणि अपघातांची घट पाहता हा खर्च उपयुक्त ठरेल.

कोटाच्या या मॉडेलने देशभरातील महानगरपालिका आणि वाहतूक तज्ज्ञांचे लक्ष वेधून घेतले आहे. काही राज्यांनी कोटाची टीम बोलावून या प्रणालीचा अभ्यास करण्याची तयारीही दाखवली आहे. भविष्यात पुणे, इंदौर, नागपूर सारखी शहरे ही संकल्पना पथदर्शक प्रकल्प म्हणून स्वीकारू शकतील असा अंदाज व्यक्त केला जात आहे.

या उपक्रमाने शहर नियोजन आणि वाहतूक व्यवस्थेतील नवे प्रयोग वास्तवातही यशस्वी होऊ शकतात हे दाखवून दिले आहे. कोटा प्रशासनाने हा बदल लोकांच्या सहकार्याने अंमलात आणला आणि त्याचा परिणाम सकारात्मक दिसतो आहे.

देशातील वाढत्या वाहतूक समस्यांसाठी ‘सिग्नल-फ्री’ मॉडेल हा एक पर्याय ठरू शकतो. मात्र प्रत्येक शहराची रचना, लोकसंख्या घनता, रस्त्यांची रुंदी, आणि वाहतूक संस्कृती लक्षात घेऊनच अशा कल्पना राबवाव्या लागतील, असे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे.